Handelsman Marceli (1882–1945), historyk, profesor Uniw. Warsz. Ur. 8 VII w Warszawie, syn dra medycyny Juliana i Eleonory z Kaisersteinów. Pochodził ze spolszczonej rodziny żydowskiej, stryj H-a, Józef, był naczelnikiem rewolucyjnym pow. gostyńskiego w czasie powstania 1863 r., brat, Józef, był profesorem Akademii Lekarskiej w Warszawie, drugi brat, Bolesław, architekt, zginął w czasie powstania warszawskiego 1944 r. H. ukończył w r. 1900 V. Gimnazjum Męskie w Warszawie ze złotym medalem, studia wyższe odbywał w Cesarskim Uniw. Warsz. na Wydziale Prawa (1900–4), uzyskując stopień kandydata praw. Jego rozprawa dyplomowa została nagrodzona złotym medalem. Jako młody prawnik rozpoczął aplikację w kancelarii adwokackiej swego wuja, Marka Kuratowa. Będąc z zamiłowania historykiem, postanowił poświęcić się pracy naukowej w tej dziedzinie i z tą myślą udał się na studia do Berlina. Tam w ciągu semestru letniego 1905 r. uczęszczał na wykłady Tangla, Breysiga, Brücknera i Hönigera oraz był uczestnikiem seminarium Kohlera. Wobec zaostrzenia się walki rewolucyjnej w kraju wrócił w październiku 1905 r. do Warszawy. Zawiedziony jednak co do możliwości szybkich zmian, uległ naleganiom przyjaciół (Stanisława Stempowskiego i Stanisława Posnera) i powrócił do Berlina. Tam poza studiami brał czynny udział w życiu politycznym robotników polskich. Z tego okresu datują się jego związki z PPS. Pod pseudonimem Macieja Romańskiego zasilał wówczas swym piórem wydawnictwa partyjne. Przez parę miesięcy był też redaktorem „Gazety Chłopskiej”, wydawanej jako dodatek do „Robotnika”. Działalność ta zwróciła na H-a uwagę policji niemieckiej, co zmusiło go wiosną 1906 r. do przeniesienia się do Paryża. Pobyt we Francji pozostawił niezatarte ślady na jego umysłowości. Dzięki przyznanej przez Kasę im. Mianowskiego nagrodzie im. Natansona mógł H. przedłużyć swój pobyt za granicą. Ściągnięty przez studiującego w Zurychu Zygmunta Nagórskiego do Szwajcarii, tam postanowił ubiegać się o stopień doktorski. Po przesłuchaniu wykładów Meyera von Knonau, Schweizera i Storringa uzyskał 31 X 1908 r. doktorat filozofii. Powrócił do Paryża, gdzie prowadził badania archiwalne i uczęszczał na wykłady Monoda, Luchaire’a i Denisa. Wiele również zawdzięczał przyjacielskim radom przebywającego tam wówczas Posnera. Twórczość naukowa H-a objęła w tym czasie nowe dziedziny. Po pracach z zakresu historii prawa polskiego w średniowieczu (Die Strafe im polnisch-schlesischen Rechte, 1905, Kara w najdawniejszym prawie polskim, 1908, Prawo karne w Statutach Kazimierza Wielkiego, 1909) poświęcił się badaniom stosunków polsko-francuskich na przełomie XVIII i XIX w. Studia nad historią nowożytną nie były mu zresztą obce, miał już bowiem za sobą rozprawę o Konstytucji 3 maja (1907) oraz wydanie pamiętnika Kazimierza Deczyńskiego (1907). Pobyt we Francji wzbogacił jego dorobek o dalsze prace: Napoléon et la Pologne 1806–7 (1909) i wydane po powrocie do kraju Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–13 (1914) oraz Rezydenci Napoleońscy w Warszawie 1807–13 (1915). W r. 1912 H. wrócił do kraju. Od jesieni 1912/3 wznowił zaczętą w r. 1906 pracę w Tow. Kursów Naukowych w Warszawie jako wykładowca historii powszechnej. Równocześnie uaktywnił się w Tow. Naukowym Warszawskim, którego członkiem został obrany już 19 I 1908 r. Powołano go tam na kierownika biblioteki centralnej oraz utworzonego z początkiem 1913 r. Gabinetu Nauk Historycznych. Z chwilą uruchomienia na jesieni 1915 r. polskiego uniwersytetu w Warszawie powierzono H-owi stanowisko wykładowcy historii nowożytnej (15 XI 1915). Wydział Filozoficzny, którego został w ten sposób członkiem, wybrał go na swego delegata do Senatu na r. akad. 1916/7. W momencie załamania się okupacji niemieckiej i unieruchomienia uniwersytetu na skutek zgłoszenia się młodzieży do służby wojskowej H. objął opiekę nad Archiwum Akt Dawnych w Warszawie i sprawował funkcję jego dyrektora do końca marca 1919 r. W tym czasie Komisja Kwalifikacyjna, oceniająca dorobek dotychczasowych wykładowców Uniw. Warsz., wystąpiła z wnioskiem o nadanie H-owi tytułu profesora zwycz. historii powszechnej. Naczelnik państwa wniosek ten z dn. 1 IV 1919 r. zatwierdził.

Działalność naukowa i pedagogiczna H-a szła w dwóch kierunkach. Zachował on nadal zainteresowania mediewistyczne, prowadząc seminaria z tego zakresu i publikując kilka rozpraw, z których dwie zwłaszcza posiadają duże znaczenie. Są to: Z metodyki badań feudalizmu (1917) oraz Tak zwane praeceptio 614 r. (1926). Równocześnie jednak z inną grupą swych uczniów pracował w dziedzinie historii nowożytnej. Śladem jego ówczesnych zainteresowań są rozprawy: Pomiędzy Prusami a Rosją (1922), Rozwój narodowości nowoczesnej (1924 i 1926) oraz kilkanaście artykułów dotyczących Wielkiej Emigracji i roli, jaką w niej odgrywał Adam Czartoryski. Dziedziną jego badań były wreszcie zagadnienia teoretyczne historii. Poświęcił im książkę, którą wzorem Lelewela nazwał Historyką. Pierwsze wydanie z r. 1921, poświęcone przede wszystkim metodyce zbierania i opracowania materiałów źródłowych, zostało poszerzone w wydaniu drugim (1928) o zagadnienia teoriopoznawcze, filozoficzne i historiozoficzne, w której H. dawał wyraz swemu idealistycznemu poglądowi na dzieje; H. pojmował rzeczywistość historyczną jako świat zjawisk psychicznych, a rozwój historii jako wynik dialektycznych wysiłków jednostek. Wybitny znawca naszego zasobu archiwalnego został zaproszony w r. 1922 jako rzeczoznawca do współpracy z Komisją Mieszaną dla rewindykacji dóbr kulturalnych z ZSRR. Był również wykładowcą Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Na Uniwersytecie pełnił funkcje dziekana Wydziału Humanistycznego w l. 1927/8, 1928/9, 1931/2, 1932/3 i 1933/4, był przedstawicielem tego Wydziału w Senacie Akademickim w r. 1929/30. H. pracował naukowo również poza uniwersytetem. Należał do grona pierwszych członków Tow. Miłośników Historii (1906). W Tow. Naukowym Warszawskim był inicjatorem prac nad bibliografią historii Polski (1815–1914) oraz założycielem i redaktorem wychodzących od r. 1921 „Rozpraw Historycznych”. 24 XI 1922 r. został obrany przewodniczącym Wydziału II. Z tytułu pracy naukowej uzyskał wiele wyróżnień. Był więc członkiem Polskiej Akademii Umiejętności (korespondentem od 28 V 1920 r., czynnym od 17 VI 1924), członkiem zagranicznym Akademii Nauk Moralnych i Politycznych w Paryżu (korespondentem od 1926, czynnym od 1936), członkiem korespondentem Szkoły Nauk Slawistycznych w Londynie, członkiem zamiejscowym Królewskiego Tow. Nauk. w Pradze, honorowym Tow. Historycznego Węgierskiego, zagranicznym: Centre International de synthèse w Paryżu, Instytutu Słowiańskiego w Pradze, Royal Historical Society w Londynie. Brał czynny udział w życiu organizacyjnym Tow. Miłośników Historii i Polskiego Towarzystwa Historycznego jako redaktor „Przeglądu Historycznego” (1918–39) oraz delegat do stosunków międzynarodowych. Z ramienia Polskiego Tow. Historycznego zasiadał w Międzynarodowym Komitecie Nauk Historycznych, zaś w r. 1938 na Kongresie w Zurichu został wybrany do Komitetu Organizacyjnego Międzynarodowych Kongresów Historycznych. Piastował godność członka zarządu Société d’Histoire Moderne w Paryżu. Obrano go członkiem honorowym Tow. Polsko-Italskiego. Był inicjatorem zawiązanej w r. 1927 Federacji Tow. Historycznych Europy Wschodniej i Słowiańszczyzny oraz redaktorem wydawanego przez tęż Federację „Bulletin d’information des sciences historiques en Europe Orientale”. Jako historyk w młodości przejął się hasłami pozytywistycznymi, które pogłębiły się pod wpływami socjologicznej szkoły francuskiej. Stąd zainteresowania historią instytucji i zagadnień społecznych, problemami syntezy i teorią historii. Pod koniec życia, zwłaszcza w toku postępu studiów nad Adamem Czartoryskim, utwierdzał się w poglądzie co do decydującej roli jednostki w historii, a samego Czartoryskiego uczynił główną postacią dziejów Polski XIX w., dając dla jego polityki pełną aprobatę. Ukoronowaniem licznych publikowanych drobniejszych rozpraw o polityce Czartoryskiego miała być wielotomowa monografia. Wojna przerwała normalną pracę, a konieczność ukrywania się przed okupantem, brak książek i możliwości kontroli źródeł rękopiśmiennych spowodowały, że wydana po śmierci H-a 4-tomowa książka pt. Adam Czartoryski (1948–1950) nie jest dziełem wykończonym, a często tylko fragmentarycznym. Nie daje też pełni materiału i dokumentacji. Za działalność naukową i pedagogiczną został odznaczony 11 XI 1929 r. komandorią Orderu Polonia Restituta, Medalem Uniwersytetu w Brukseli (1931), Krzyżem Oficerskim Legii Honorowej (1932), komandorią Orderu Korony Italskiej (1934), wreszcie komandorią orderu węgierskiego «Pour le mérite» (1935).

H. nie należał do typu uczonych gabinetowych, a chociaż odszedł w r. 1906 od życia politycznego i nie należał oficjalnie do żadnej partii, interesował się żywo losami kraju, z przekonań będąc mieszczańskim liberałem. Latem 1920 r. zgłosił się jako ochotnik do służby frontowej i odbył ją jako szeregowiec 5 p. p. Legionów. Niewielka książeczka W piątym pułku Legionów jest jego pamiętnikiem z tego okresu. Interesowała go jednak przede wszystkim polityka zagraniczna. Mając rozległe stosunki wśród cudzoziemców, lepiej rozumiał trudną sytuację ówczesnej Polski. Pragnął temu zaradzić w oparciu o grono ludzi podzielających jego poglądy. Był więc jednym z założycieli Instytutu Badań Narodowościowych (1921) i jego wiceprezesem. Z jego inicjatywy powstał „Przegląd polityczny” (1924), którego był redaktorem, oraz Tow. Badań Zagadnień Międzynarodowych, któremu potem przewodniczył.

Ze względu na pochodzenie i liberalne poglądy, wielka ruchliwość H-a była solą w oku kręgów antysemickich, które nie szczędziły mu w swej prasie („Gazeta Warszawska”, „Myśl Narodowa”) ataków. W okresie zaś wystąpień antysemickich na uniwersytecie H. stał się w r. 1934 ofiarą czynnej napaści ze strony bojówki Obozu Narodowo-Radykalnego. Widząc, do czego prowadzi bierność społeczeństwa wobec grozy faszyzacji kraju, H. wziął czynny udział w pracach Klubu Demokratycznego, a następnie Stronnictwa Demokratycznego. Odsunięty od dotychczasowych wpływów w Min. Spraw Zagran. krytycznie obserwował politykę ministra J. Becka, którego był zdecydowanym przeciwnikiem, mimo kultu dla Piłsudskiego. (Józef Piłsudski jako historyk. Praca zbiorowa: Idea i czyn Józefa Piłsudskiego. W. 1934 s. 205–219).

Wojna zastała H-a w Warszawie. Mimo świadomości niebezpieczeństwa pozostał w kraju. Najcenniejsze jego notatki spłonęły w pożarze Archiwum Oświecenia Publicznego. Pozbawiony części materiałów, mając utrudniony dostęp do zbiorów bibliotecznych, pracował nad monografią Adama J. Czartoryskiego. Tragiczne załamanie się Francji było dlań głębokim wstrząsem. H., który był całe życie racjonalistą, stał się wówczas człowiekiem głęboko wierzącym. Uchodząc przed prześladowaniami okupantów musiał w ciągu 1941 r. opuścić Warszawę i pod przybranym nazwiskiem Macieja Targowskiego zamieszkał początkowo w Podkowie Leśnej, później zaś w Milanówku. W tych warunkach pracował nadal naukowo, a nadto brał udział w tajnym nauczaniu uniwersyteckim, prowadząc w swoim mieszkaniu zajęcia seminaryjne dla małej grupki słuchaczów. Równocześnie był współpracownikiem Biura Informacyjno-Prasowego Armii Krajowej, nie uchylał się również od służenia swą wiedzą stronnictwom politycznym, które go o to prosiły. Mimo zachowywanych ostrożności został na skutek tego rozpoznany przez wrogów politycznych związanych z Narodowymi Siłami Zbrojnymi. Nie zawahali się oni wydać go w ręce niemieckie. 14 VII 1944 r. został w Milanówku aresztowany przez gestapo radomskie. Przechodził kolejno przez więzienia w Radomiu i Częstochowie, aby znaleźć się w końcu w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen pod Wrocławiem. Zbliżający się front zmusił Niemców do przeprowadzenia w lutym ewakuacji obozu. H. należał do grupy skierowanej 8 II 1945 r. do Dora-Nordhausen. Po czterodniowej jeździe w otwartych, mimo mrozu, lorach transport w stanie ostatecznego wyczerpania dotarł do miejsca przeznaczenia. Epidemia, jaka rozwinęła się wśród przybyłych, nie ominęła H-a. 21 II 1945 r. w ciężkim stanie został wzięty na izbę chorych. Według niesprawdzonych informacji miał umrzeć tam 20 III 1945 r. Ożeniony 5 VI 1913 r. z Jadwigą Kernbaum, pozostawił syna Józefa i córkę Antoninę. Znakomity pedagog, H. potrafił skupiać koło siebie uczniów, z których wielu objęło katedry uniwersyteckie.

Fot. w posiadaniu Uniw. Warsz. oraz rodziny; Bibliografia prac: Księga Pamiątkowa M. H-a, 1929 oraz Sprawozdania z działalności Wydz. Humanistycznego Uniw. Warsz.; – Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Boswell A. Bruce, M. H., „The Slavonic and East European Review” T. 25: 1946 s. 247–9; Halkin L. E., A l’ombre de la mort, Tournai-Paris 1947; – Peretiatkowicz A., Sobeski M., Współczesna kultura pol., P. 1932; „Rocz. PAU” 1919/20; – H. M., Historycy, W. 1937; Lukrec H., „Nowa Epoka” 1946 nr z 14 IV; Manteuffel T., „Przegl. Hist.” XXXVI, L i „Rocz. TNW” 1938–45; Nawroczyński B., „Nauka i Sztuka” 1946; „Przegl. Hist.” 1959 z. 1; Woliński J., M. H., „Kwart. Hist.” T. 53: 1939–45 s. 503–11; – Arch. PAN w W. i w Kr.: Materiały rękopiśmienne; Ustne informacje rodziny i współwięźniów.

Tadeusz Manteuffel